QUYỀN KHỞI KIỆN PHÁI SINH TRONG QUẢN TRỊ DOANH NGHIỆP: LÝ LUẬN, THỰC TIỄN VÀ HƯỚNG PHÁT TRIỂN TẠI VIỆT NAM

1. Giới thiệu

Quyền khởi kiện phái sinh là một cơ chế pháp lý quan trọng cho phép cổ đông hoặc thành viên góp vốn khởi kiện nhân danh công ty khi người quản lý hoặc cá nhân có liên quan vi phạm nghĩa vụ, gây thiệt hại cho doanh nghiệp. Công cụ này đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường quản trị doanh nghiệp, đảm bảo trách nhiệm giải trình của ban lãnh đạo và bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư.

Tại Việt Nam, quyền khởi kiện phái sinh lần đầu được công nhận trong Luật Doanh nghiệp 2005, tiếp tục phát triển trong Luật Doanh nghiệp 2014 và 2020, và có thể tiếp tục được hoàn thiện trong các sửa đổi sắp tới. Dự thảo Luật Doanh nghiệp sửa đổi có những thay đổi đáng chú ý liên quan đến trách nhiệm của Hội đồng quản trị, Giám đốc, Tổng giám đốc, quyền cổ đông trong việc yêu cầu Tòa án đình chỉ hoặc hủy bỏ nghị quyết, và quy định về các giao dịch với người có liên quan, tạo tiền đề cho việc mở rộng hiệu lực của quyền khởi kiện phái sinh. Bài viết này phân tích khái niệm kiện phái sinh, sự phát triển tại Việt Nam, kinh nghiệm quốc tế và các đề xuất cải cách pháp lý.

2. Định nghĩa và cơ sở pháp lý của kiện phái sinh

Kiện phái sinh là một dạng vụ kiện đặc biệt, trong đó cổ đông hoặc thành viên góp vốn khởi kiện thay mặt công ty nhằm yêu cầu bồi thường thiệt hại hoặc hủy bỏ các hành vi vi phạm của người quản lý khi công ty không thể tự bảo vệ lợi ích của mình.

• Công ty là bên bị thiệt hại nhưng không thể tự khởi kiện do bị kiểm soát bởi ban lãnh đạo.
• Người quản lý công ty là bị đơn do vi phạm nghĩa vụ quản trị, gây tổn thất.
• Cổ đông hoặc thành viên góp vốn là nguyên đơn thực hiện quyền khởi kiện phái sinh.

So sánh định nghĩa kiện phái sinh theo Black’s Law Dictionary và Luật Việt Nam

Theo Black’s Law Dictionary, derivative lawsuit là một vụ kiện do cổ đông khởi xướng thay mặt công ty chống lại một bên thứ ba, thường là thành viên Hội đồng Quản trị hoặc Giám đốc điều hành, khi họ có hành vi vi phạm nghĩa vụ đối với công ty.

Điểm giống nhau giữa định nghĩa của Black’s Law Dictionary và Luật Việt Nam:

• Chủ thể khởi kiện: Đều cho phép cổ đông hoặc nhóm cổ đông thực hiện quyền khởi kiện nhân danh công ty.
• Mục tiêu của vụ kiện: Đều nhằm bảo vệ lợi ích của công ty, không phải lợi ích cá nhân của cổ đông khởi kiện.
• Đối tượng bị kiện: Hội đồng Quản trị, Ban Giám đốc hoặc các cá nhân có trách nhiệm quản lý.
• Nguyên nhân khởi kiện: Vi phạm nghĩa vụ trung thành, gian lận, hoặc quản trị yếu kém gây thiệt hại cho công ty.

Sự khác biệt:

Dự thảo Luật Doanh nghiệp sửa đổi bổ sung các quy định giúp cổ đông có cơ sở pháp lý rõ ràng hơn khi thực hiện quyền khởi kiện phái sinh, đặc biệt trong các giao dịch với người có liên quan.

3. Đề xuất cải thiện khung pháp lý về kiện phái sinh tại Việt Nam

3.1. Giảm bớt điều kiện khởi kiện

Hiện nay, Luật Doanh nghiệp yêu cầu cổ đông hoặc nhóm cổ đông phải sở hữu ít nhất 1% cổ phần phổ thông để khởi kiện phái sinh. Quy định này giúp ngăn chặn các vụ kiện lạm dụng, nhưng đồng thời hạn chế quyền của cổ đông nhỏ.

• Giải pháp đề xuất: Việt Nam có thể học hỏi Hoa Kỳ và một số nước châu Âu bằng cách bỏ hoặc giảm điều kiện về tỷ lệ sở hữu cổ phần, cho phép cổ đông khởi kiện nếu họ chứng minh quyền lợi hợp pháp và thiện chí.
• Lợi ích: Giúp mở rộng quyền khởi kiện, tăng trách nhiệm giải trình của ban lãnh đạo và ngăn chặn các hành vi lạm dụng quyền lực trong quản trị doanh nghiệp.

3.2. Tăng cường bảo vệ cổ đông khởi kiện

Cổ đông khởi kiện phái sinh tại Việt Nam có thể bị trả đũa bởi ban lãnh đạo, chẳng hạn như:

• Bị hạn chế quyền tiếp cận tài liệu công ty.
• Bị ép buộc bán lại cổ phần với giá thấp.
• Bị trì hoãn hoặc từ chối chia cổ tức.
• Giải pháp đề xuất: Luật cần có quy định cụ thể cấm hành vi trả đũa cổ đông khởi kiện, tương tự các quy định bảo vệ người tố giác vi phạm (whistleblower) tại Hoa Kỳ.
• Lợi ích: Giúp cổ đông an tâm thực hiện quyền của mình mà không sợ bị trừng phạt, từ đó tăng cường tính minh bạch và công bằng trong doanh nghiệp.

3.3. Tăng cường hướng dẫn từ tòa án và trọng tài

Việt Nam hiện chưa có án lệ hoặc hướng dẫn cụ thể về kiện phái sinh, khiến việc xử lý các vụ kiện còn chưa đồng nhất.

• Giải pháp đề xuất:
  • Ban hành hướng dẫn chi tiết về thủ tục, nghĩa vụ chứng minh thiệt hại và chế tài đối với người quản lý vi phạm.
  • Đào tạo thẩm phán và trọng tài viên về xử lý các vụ kiện phái sinh.
  • Xây dựng án lệ về kiện phái sinh để thống nhất cách giải quyết trong tương lai.
• Lợi ích: Giúp các vụ kiện phái sinh được xử lý nhanh chóng, minh bạch và hiệu quả hơn, khuyến khích thực thi quyền này.

4. Kết luận

Quyền khởi kiện phái sinh là công cụ quan trọng giúp cổ đông bảo vệ lợi ích của doanh nghiệp và nâng cao trách nhiệm của ban lãnh đạo. Dự thảo Luật Doanh nghiệp sửa đổi 2024 đã có một số điều chỉnh liên quan đến trách nhiệm quản lý, giao dịch với người có liên quan và quyền của cổ đông trong đình chỉ nghị quyết, tạo cơ hội mở rộng hiệu quả của kiện phái sinh.

Việt Nam có thể học hỏi từ Hoa Kỳ để giảm bớt rào cản pháp lý, bảo vệ cổ đông khỏi bị trả đũa, và xây dựng án lệ để khuyến khích thực thi. Việc hoàn thiện các cơ chế này sẽ giúp kiện phái sinh trở thành công cụ quản trị doanh nghiệp hiệu quả, thay vì chỉ tồn tại trên lý thuyết.