Việt Nam Có Nên Áp Dụng Nguyên Tắc Quyết Định Kinh Doanh (Business Judgment Rule) trong quản trị doanh nghiệp?

Luật sư Lê Hồng Phúc – Đoàn LS HN-Chuyên gia Tư vấn & Đào tạo tại Dentons Luật Việt

Nguyên tắc Quyết Định Kinh Doanh (Business Judgment Rule - BJR) là nền tảng của quản trị doanh nghiệp tại các quốc gia theo hệ thống thông luật (common law) như Hoa Kỳ và Vương quốc Anh. BJR bảo vệ các giám đốc khỏi trách nhiệm pháp lý đối với các quyết định kinh doanh nếu họ hành động thiện chí, thận trọng, và không có xung đột lợi ích. Tòa án chỉ đánh giá quy trình ra quyết định, chứ không can thiệp vào kết quả không mong muốn.

Vậy còn Việt Nam thì sao?

Khung Pháp Lý Việt Nam hiện hành và Sự Thiếu Vắng Nguyên Tắc BJR

Việt Nam, với hệ thống dân luật (civil law), chưa ghi nhận chính thức nguyên tắc BJR. Tuy nhiên, Luật Doanh nghiệp 2020 cũng đưa ra các nghĩa vụ đối với giám đốc doanh nghiệp:

1. Hành động thận trọng và hợp lý (nghĩa vụ cẩn trọng),
2. Tránh xung đột lợi ích và thực hiện nhiệm vụ thiện chí vì lợi ích công ty (nghĩa vụ trung thành),
3. Bồi thường thiệt hại khi vi phạm nghĩa vụ.

Điểm khác biệt quan trọng là tòa án Việt Nam thường đánh giá cả quy trình và kết quả của các quyết định kinh doanh. Nếu quyết định gây thiệt hại, giám đốc vẫn có thể chịu trách nhiệm pháp lý, ngay cả khi họ đã hành động thiện chí và cẩn trọng. Điều này khác biệt đáng kể với Hoa Kỳ và Vương quốc Anh, nơi tòa án tập trung vào quy trình ra quyết định.

Các Vụ Việc Thực Tiễn Tại Việt Nam

Một số vụ việc nổi bật tại Việt Nam cho thấy xu hướng tập trung vào kết quả và tuân thủ quy định pháp luật

1. Vụ Ocean Bank (2014–2017)
   Ban lãnh đạo phê duyệt các khoản vay rủi ro lớn, dẫn đến thiệt hại nghiêm trọng. Tòa án buộc họ chịu trách nhiệm vì vi phạm quy định pháp luật ngân hàng và thiếu sự thận trọng trong phê duyệt khoản vay.

2. Vụ Vinashin (2010)

Ban quản lý phê duyệt các dự án không khả thi mà không đánh giá rủi ro đầy đủ, gây thiệt hại lớn cho tài sản nhà nước. Tòa án kết án trách nhiệm hình sự do quản lý yếu kém và vi phạm quy định đầu tư công.

3. Quản trị Công ty tại Doanh nghiệp Niêm yết

Nhiều giám đốc bị xử phạt vì vi phạm quy định giao dịch với bên liên quan, che giấu rủi ro, hoặc xung đột lợi ích, cho thấy cơ quan quản lý như Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (SSC) chú trọng vào tính minh bạch và tuân thủ quy định.

Những vụ việc này cho thấy sự thiếu vắng cơ chế bảo vệ giám đốc tương tự BJR như tại các nước theo thông luật. Tòa án Việt Nam thường dựa vào kết quả hơn là bảo vệ các quyết định thiện chí và có căn cứ hợp lý của giám đốc điều hành các hoạt động kinh doanh hằng ngày tại doanh nghiệp.

So Sánh Quốc Tế: Cách Tiếp Cận Của Hoa Kỳ và Anh Quốc

Sau đây là một số án lệ điển hình về nguyên tắc này:

1. Smith v. Van Gorkom (Hoa Kỳ, 1985)
   Giám đốc bị buộc trách nhiệm vì vi phạm nghĩa vụ cẩn trọng khi phê duyệt sáp nhập mà không cân nhắc đầy đủ thông tin. Vụ việc này nhấn mạnh tầm quan trọng của quy trình quyết định có căn cứ.
2. Aronson v. Lewis (Hoa Kỳ, 1984)
   Tòa án bảo vệ quyết định của giám đốc theo BJR khi họ hành động thiện chí, cẩn trọng, và không có xung đột lợi ích.
3. Re City Equitable Fire Insurance Co Ltd (Anh Quốc, 1925)

Ban đầu, tòa án áp dụng tiêu chuẩn cẩn trọng khá nhẹ nhàng, cho phép giám đốc dựa vào nhân viên và tư vấn chuyên môn. Tiêu chuẩn này đã được nâng lên trong Companies Act 2006 với yêu cầu hành động cẩn trọng, có kỹ năng và sự siêng năng hợp lý.

Ở Hoa Kỳ và Anh Quốc, tòa án chủ yếu đánh giá quy trình ra quyết định thay vì kết quả tài chính cuối cùng, trừ khi có gian lận, sơ suất nghiêm trọng hoặc xung đột lợi ích.

Việt Nam Có Thể Học Hỏi Gì?

Để khuyến khích lãnh đạo doanh nghiệp đưa ra quyết định sáng tạo và chiến lược, Việt Nam có thể cân nhắc:

1. Áp Dụng Cơ Chế "Safe Harbor": Miễn trừ trách nhiệm cho giám đốc nếu họ hành động thiện chí, cẩn trọng và không có xung đột lợi ích.
2. Chuyển Trọng Tâm Sang Quy Trình: Tòa án chỉ nên xem xét quy trình ra quyết định, thay vì đánh giá kết quả tài chính.
3. Làm Rõ Trách Nhiệm Pháp Lý: Phân biệt rõ giữa rủi ro kinh doanh chấp nhận được và hành vi gian lận hoặc thiếu trách nhiệm nghiêm trọng của lãnh đạo doanh nghiệp tại Việt Nam.

Kết Luận: Nên Cân Bằng Giữa Trách Nhiệm và Sự Linh Hoạt Kinh Doanh?

Việt Nam hiện chưa có nguyên tắc tương tự Business Judgment Rule như ở Hoa Kỳ và Anh Quốc. Các vụ việc như Ocean Bank và Vinashin cho thấy tòa án Việt Nam tập trung vào kết quả và việc tuân thủ quy định pháp luật, thay vì bảo vệ những quyết định hợp lý và thiện chí của giám đốc.

Việc áp dụng nguyên tắc tương tự BJR sẽ giúp cân bằng giữa trách nhiệm pháp lý và tự do kinh doanh, tạo môi trường khuyến khích lãnh đạo doanh nghiệp đưa ra các quyết định chiến lược mà không lo ngại bị quy trách nhiệm không đáng có.

Bạn nghĩ sao? Liệu Việt Nam có nên áp dụng Nguyên tắc Quyết Định Kinh Doanh để tiệm cận các chuẩn mực quốc tế và thúc đẩy quản trị doanh nghiệp tốt hơn theo thông lệ thị trường?